Pola Wasilczyk – PRZEMIANY STYLU TWÓRCZOŚCI FOTOGRAFICZNEJ EDWARDA HARTWIGA W KONTEKŚCIE HISTORII FOTOGRAFII: Wstęp
POLA WASILCZYK
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Wydział Artystyczny
Kierunek studiów: GRAFIKA
Specjalność: GRAFIKA PROJEKTOWA
Praca magisterska napisana w Zakładzie: Fotografii i Wiedzy Wizualnej
pod kierunkiem dr hab. Marcina Marona
Lublin, 2020
PRZEMIANY STYLU TWÓRCZOŚCI FOTOGRAFICZNEJ EDWARDA HARTWIGA
W KONTEKŚCIE HISTORII FOTOGRAFII
Przez ciebie trwa to co minęło (…)
Sztuka jest zaklinaniem
istnienia żeby przetrwało
(…)
Julia Hartwig
WSTĘP
„Fotografia – to sztuka wizualna, którą można realizować tradycyjnymi metodami, warto sięgać też do świata wyobraźni, fantazji. W mojej praktyce często kieruję się intuicją, bez której nie ma sztuki.”1
„Przy fotografowaniu nie jest istotne, jakim posługujemy się aparatem, natomiast ważny jest człowiek za obiektywem, jego obserwacja, wybór, decyzja i przeżycie, które ulega utrwaleniu i przekazywane jest innym. Praca fotografika jest nie tylko sprawą techniczną, ale, w większej mierze, przejawem jego kultury osobistej, temperamentu, pasji twórczej i świadomości artystycznej (…).”2
Takie refleksje snuje na temat sztuki fotografowania Edward Hartwig. Dopełnieniem tej myśli, podsumowującym jego twórczość, może być fragment wiersza Julii Hartwig, młodszej siostry artysty. „Przez ciebie trwa to co minęło”. Cytat ten, stał się niezamierzonym komentarzem, niezwykle trafnie określającym fotografie, jakie po sobie zostawił Edward Hartwig.
Jest on artystą niekoniecznie znanym szerszej publiczności, artystą wciąż nieodkrytym. Tymczasem to jeden z najwybitniejszych i najciekawszych twórców w całej historii fotografii. Miał wpływ na rozwój fotografii nie tylko polskiej, ale i światowej. Sylwetka Edwarda Hartwiga warta jest przypomnienia, a jego zdjęcia warte oglądania, gdyż jest w nich coś niesamowitego. Jest takie powiedzenie: „ludzie patrzą, artysta spostrzega”. Edward Hartwig, patrząc na rzeczywistość, widział to samo, co inni i to rejestrował swoim aparatem. Widząc jakiś motyw, spostrzegał w nim jednak coś więcej i to „coś więcej” starał się pokazać, przetwarzając obraz sobie tylko znanymi technikami. 3
________________
1 Jurecki Krzysztof, Edward Hartwig, https://culture.pl/pl/tworca/edward-hartwig (dostęp: 23.09.2017)
2 Hartwig Edward, Fotografika, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1960.
3 Walter Andrzej, Nadwiślański Mglarz, http://pisarze.pl/eseje/8488-andrzej-walter-nadwislanski-
mglarz.html (dostęp: 23.05.2018)
Chciałabym dokonać analizy twórczości Edwarda Hartwiga w kontekście historii, zarówno polskiej, jak i światowej fotografii, aby lepiej poznać jego twórczość i zrozumieć przemiany stylu, zważywszy, że pierwszy w Polsce wprowadził fotografię jako równorzędną dyscyplinę, w obszar sztuki współczesnej. Mam zamiar przybliżyć, czym inspirował się artysta, by lepiej zrozumieć jego twórczość i przekonać się, że był on prawdziwym pionierem w dziedzinie fotografii. Tym bardziej, że wszystkie nowe tendencje i nurty w zjawiskach artystycznych były mu zawsze bardzo bliskie, zawsze podążał za nowoczesnością, a wielokrotnie wprowadzał do niej swoje pomysły i rozwiązania techniczne. Jego dorobek jest ogromny i niezwykle różnorodny. Musiałam więc dokonać wyboru, pokazując jedynie najważniejsze przemiany, które były znaczące w podejściu do fotografii i stylu fotografowania. Nie jest to monografia artysty, ale próba pokazania jego dokonań w szerszym kontekście. Zajmował się fotografią od wczesnego dzieciństwa, jej też poświecił niemal całe życie, żył 93 lata. Jerzy Busza, znany krytyk, napisał:
„fotografia ma nieco ponad 150 lat a twórczość Hartwiga przypada na ponad 1/3 tego okresu. Twórczość niezwykle bogata. Doceniona zarówno przez krytykę jak i zwykłych miłośników sztuki fotograficznej. Przez kilkadziesiąt lat Hartwig nie rozstawał się z aparatem. Fotografował wszystko, ale wszystko po swojemu.”4
Wykorzystując możliwości, jakie dawała i daje fotografia, wyznaczał nowe trendy, przesuwając granice zarówno wyobraźni, jak i technicznych możliwości.
W dzisiejszych czasach robienie dużej ilości zdjęć dziennie jest normą. Wraz z postępem technologii zanika magia związana z procesem powstawania fotografii. Przestaliśmy zastanawiać się nad tym, ile trudu należało kiedyś włożyć, aby uzyskać choć jedno wartościowe zdjęcie, które oddałoby piękno fotografowanej rzeczy, miejsca, postaci. Takie zdjęcia wykonywał Edward Hartwig. Pozostawiając znaczący ślad w historii fotografii, inspirował kolejne pokolenia. Był artystą wszechstronnym. Obok czystej fotografii robił fotomontaże i fotokolaże z własnych zdjęć czarno-białych i barwnych, stosował z rozmachem przetworzenia i multiplikacje. Z czasem obrazy fotograficzne coraz bardziej upraszczał, aż dochodził do „czystej fotografii”. Dorobek tego artysty to setki, tysiące zdjęć z różnych okresów twórczości. W jego pracach możemy odnaleźć dużą różnorodność stylów. Zawsze fascynował go pejzaż, interesowały go również tematy takie jak: człowiek, fotografia teatralna, a także detal i architektura. Każde zdjęcie jest dokładnie przemyślane, niekiedy wręcz wyreżyserowane. Obok zdjęć nacechowanych surowym realizmem, możemy podziwiać obrazy bliższe abstrakcji, rysunkowi, malarstwu czy grafice.
__________
4 Grygiel Marek, Edward Hartwig 1909-2003,http://fototapeta.art.pl/2003/ehg.php (dostęp: 24.09.2017)
Dzięki zastosowaniu różnych technik graficznych, budzą one zupełnie inne wrażenia estetyczne. Z tego powodu zainteresowałam się Edwardem Hartwigiem i jego twórczością. Nie bez znaczenia dla mnie jest również fakt, iż jest to artysta mocno związany z Lublinem.
Moja praca podzielona jest na sześć rozdziałów. Pierwszy z nich, to krótki rys biograficzny Edwarda Hartwiga. Podając najważniejsze fakty z jego życia, starałam się wydobyć te momenty z jego biografii, które zadecydowały o jego zainteresowaniach fotografią zarówno w kontekście rozwiązań technicznych, jak i plastycznych.
Drugi rozdział – „W kręgu piktorializmu” – jest próbą pokazania, jakie nurty w fotografii światowej oraz polskiej miały wpływ na wczesną twórczość Edwarda Hartwiga. Jakie techniki fotograficzne, rozwiązania formalne, inspiracje były dla niego ważne i pozostawiły trwały ślad w jego fotografiach. Próbuję wyjaśnić, skąd wziął się jego przydomek „mglarz„. Chcę pokazać Edwarda Hartwiga jako artystę, który już na początku swojej drogi twórczej potrafił doskonale komponować obrazy fotograficzne, jednocześnie wykazując się doskonałą znajomością rzemiosła, różnych trików, które w sposób niepowtarzalny pozwalały mu wydobywać piękno z fotografowanych obiektów. Rozdział ten został podzielony na podrozdziały: „Piktorializm„, „Piktorializm w Polsce„, „Po II wojnie światowej„, „Piktorializm Hartwiga„.
Rozdział trzeci „Socrealizm” pokazuje, w jaki sposób fotografia polska próbowała się odnaleźć w trudnych czasach socrealizmu. Prezentuję Edwarda Hartwiga jako jednego z nielicznych znanych fotografów tego okresu, który poszukiwał ciągle nowych rozwiązań – mimo tendencji podporządkowywania się artystów nowym wyznacznikom, pozbawienia ich wolności twórczej, narzucania przez władzę pewnych tematów związanych z ideologią.
W kontekście rozdziałów czwartego i piątego : ” W kręgu nowoczesności” i „Teatr„- starałam się zaprezentować Hartwiga jako wybitnego artystę fotografika, porównując jego działania do osiągnięć innych artystów o światowej sławie. Starałam się pokazać inspiracje artysty zaczerpnięte ze sztuki surrealizmu, abstrakcji, nurtu fotografii subiektywnej oraz możliwości, jakie dawały artyście fotokolaż, fotomontaż, deformacje optyczne różnego typu ingerencje plastyczne. Teatr to ważne miejsce dla Hartwiga, dlatego poświęciłam temu zagadnieniu osobny rozdział. Starałam się pokazać nowatorskie podejście do tematu fotografii teatralnej – bliskie surrealizmowi i abstrakcji.
„Późna twórczość – fotografia barwna„, rozdział szósty, zamykający dokonania artystyczne Edwarda Hartwiga – pokazuje metamorfozę dojrzałego artysty. Jego zainteresowanie kolorem i nowoczesnymi rozwiązaniami technicznymi.
W zakończeniu dokonałam podsumowania najważniejszych osiągnięć Edwarda Hartwiga eksponując, jego zasługi dla rozwoju nie tylko fotografii polskiej. „Mistrz ulotnego piękna” zapisał się w historii fotografii jako postać wybitna. Starałam się to pokazać w szerszym kontekście, omawiając najważniejsze zjawiska i przemiany w oparciu o historię fotografii, jak i o historię sztuki. Do całości opracowania dołączyłam aneks, który porządkuje dokonania artysty. Edward Hartwig, który w polskiej fotografii był obecny przez bardzo wiele lat, a jego dokonania twórcze są bogate i różnorodne, eksponował swoje prace na wystawach indywidualnych, wziął udział w bardzo licznych wystawach zbiorowych, wydał ponad 30 albumów swoich fotografii oraz doczekał się znaczących odznaczeń i nagród. Uporządkowanie tego dorobku w postaci aneksu uświadamia, jak ogromny wkład i zasługi wniósł ten artysta w rozwój kultury polskiej.
Dokonując opracowania tematu: „Przemiany stylu twórczości fotograficznej Edwarda Hartwiga w kontekście historii fotografii„, skupiłam się w pierwszej kolejności na albumach autorskich, z których „Fotografika,” „Kulisy teatru” oraz „Wariacje fotograficzne” były tymi pozycjami, do których wracałam wielokrotnie, chcąc pokazać, jakie przemiany dokonują się w fotografii artysty. Wielokrotnie odnosiłam się do następujących pozycji: Cotton Charlotte, Fotografia jako sztuka współczesna, Wielka księga fotografii, Kemp Wolfgang, Historia Fotografii od Daguerre’a do Gursky’ego, Dzieje polskiej fotografii Ignacego Płażewskiego. Opracowania te pozwoliły mi na interpretacje zjawisk estetycznych i formalnych w zakresie historii fotografii światowej i polskiej. Ważną pozycją okazała się praca Jana Bułhaka Estetyka światła. Pozwoliła mi na poznanie rodowodu wielu rozwiązań plastycznych i formalnych stosowanych przez Hartwiga. Dzięki opracowaniom takim jak: Dederko Witold, Światło i cień w fotografii, Warszawa 2008, Cyprian Tadeusz, Fotografia – technika i technologia, Sobota Adam, Szlachetność Techniki – artystyczne dylematy fotografii w XIX i XX wieku, było możliwe dogłębne poznanie warsztatu artysty fotografika na przestrzeni wieków i zrozumienie rozwiązań technicznych wprowadzanych przez artystę. W swojej pracy wykorzystałam również liczne artykuły w czasopismach – wywiady z Edwardem Hartwigiem, jak również materiały internetowe, które pozwoliły mi poznać go jako artystę i człowieka. Skorzystałam z materiałów zamieszczonych na stronach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie, który posiada duży zbiór zdjęć wykonanych przez artystę. Całość opracowania wymagała poznania nie tylko kontekstu historycznego, ale również przemian kulturowych, zjawisk w sztuce na przestrzeni prawie 100 lat.